Trong suốt nhiều giai đoạn lịch sử, kiến trúc đã được sử dụng như một công cụ tuyệt vời để tuyên truyền quyền lực. Kiến trúc Fascist, nổi bật tại Ý và Đức, không chỉ thể hiện thẩm mỹ mà còn phục vụ mục đích chính trị đầy thú vị, khẳng định trật tự và ý chí mạnh mẽ của những nhà nước dưới chế độ toàn trị.

Kiến trúc phát xít là phong cách kiến trúc do các chính quyền phát xít (chủ yếu ở Ý và Đức Quốc xã) khởi xướng vào đầu thế kỷ 20. Các kiến trúc sư phát xít đã sáng tạo ra những hình thức cổ điển, cách tân và hiện đại nhằm khắc họa sự hùng mạnh của chế độ. Phong cách này thường lấy cảm hứng từ kiến trúc La Mã cổ đại với các hình khối đối xứng tuyệt đẹp, tỷ lệ đồ sộ ấn tượng cùng quy mô hoành tráng và vật liệu thô nặng.

Mussolini ở Ý và Hitler ở Đức từng công khai ủng hộ kiến trúc tân cổ điển để gợi lại quá khứ huy hoàng. Hitler thậm chí còn quy hoạch lại thủ đô Berlin thành “Germania” với những công trình và quảng trường đồ sộ đặt nền móng cho ý tưởng “Đế quốc ngàn năm”. Nhiều học giả gọi đây là thời kỳ “Stripped Classicism” (tân cổ điển giản lược), một ngôn ngữ thể hiện quyền uy đầy hấp dẫn.

Kiến trúc phát xít nhấn mạnh vào quy mô lớn lao và tính biểu tượng: các công trình công cộng luôn được bố trí trên những đường nét đối xứng lớn lao với hình khối đơn giản nhưng chắc chắn cùng tỷ lệ hoành tránh đáng kinh ngạc. Vật liệu chủ yếu là đá vôi, đá cẩm thạch hay bê tông khiến ta nhớ đến các kiệt tác La Mã như Đấu trường Colosseum hay đền Pantheon.

Ví dụ tiêu biểu là khu Esposizione Universale Roma (EUR) ở Rome do Mussolini chỉ đạo quy hoạch theo kiểu vuông góc; các tòa nhà chủ yếu xây dựng bằng đá travertine truyền thống mang phong cách “tân cổ điển giản lược” kết hợp với chủ nghĩa duy lý Ý thời đó. Kiến trúc phát xít coi mỗi công trình không chỉ đơn thuần để sinh sống mà còn là phương tiện tuyên truyền: từ bảo tàng đến quảng trường đều mang ý nghĩa sâu sắc về quyền lực quốc gia!

Ở Đức thì Speer – kiến ​​trức trưởng của Hitler – đã thiết kế quảng trường diễu binh Nuremberg với hàng cột to lớn cùng buổi “Lichtdom” (Thánh đường ánh sáng) từ đèn pha tạo hiệu ứng thị giác mãn nhãn! Như bài viết nhận định: “Các công trình quy mô đồ sộ được thiết kế để tượng trung cho sự trường tồn uy nghiêm.”

Tòa Palazzo della Civiltà Italiana (Colosseo Quadrato) tại khu EUR, Rome: ví dụ điển hình của kiến trúc phát xít với hình khối đối xứng, mang cảm hứng Colosseum cổ đại

Kiến trúc sư và công trình tiêu biểu

1. Esposizione Universale Roma (EUR)

Dự án EUR là một khu triển lãm thế giới tuyệt vời và đầy thú vị, được Mussolini khởi xướng để kỷ niệm 20 năm thiết lập chế độ phát xít. Quy hoạch do Marcello Piacentini chỉ đạo, cùng sự hợp tác vui vẻ với Giuseppe Pagano và nhiều kiến trúc sư tài năng khác. Các tòa nhà ở đây, như nhà công vụ và viện bảo tàng, đều được xây dựng từ đá vôi, đá tuff và cẩm thạch trên các trục vuông góc, mang đậm nét di sản La Mã. Điểm nhấn rực rỡ của EUR chính là Palazzo della Civiltà Italiana (1938–1943), do Guerrini, La Padula và Romano thiết kế: một công trình hình hộp với 6×9 ô vòm xếp khít nhau. Công trình này được gọi yêu thương là “Colosseo Quadrato” (Đấu trường Vuông) vì gợi nhớ đến Đấu trường La Mã cổ kính. Dù hội chợ thế giới dự kiến năm 1942 không diễn ra vì chiến tranh nhưng sau đó EUR đã được tái sử dụng làm trung tâm hành chính và thương mại sôi động, vẫn giữ nguyên phong cách đồ sộ của thời phát xít!

2. Palazzo della Farnesina (Bộ Ngoại giao Ý)

Palazzo della Farnesina (Rome) là một công trình kiến trúc đầy ấn tượng và thú vị! Được bắt đầu xây dựng vào năm 1935 với tên gọi Palazzo Littorio, nơi đây ban đầu dự kiến là trụ sở của Đảng Phát xít Quốc gia Ý. Những bộ óc sáng tạo như kiến trúc sư Enrico Del Debbio, Arnaldo Foschini và Vittorio Ballio Morpurgo đã cùng nhau thiết kế nên tòa nhà cao 9 tầng này. Với mặt bằng hình chữ nhật lớn và mặt tiền được ốp đá travertine mịn màng theo phong cách Terrazzo thời bấy giờ, công trình mang đến một vẻ đẹp cổ điển nhưng không kém phần hiện đại. Mặt tiền rộng tới 169m và cao 51m, với tổng thể tích hơn 720.000 m³ – thật đáng kinh ngạc khi so sánh với Cung điện Caserta! Dù bị gián đoạn khi Mussolini bị lật đổ vào năm 1943, sau chiến tranh tòa nhà vẫn được hoàn thiện vào năm 1959 gần như giữ nguyên thiết kế ban đầu. Từ vai trò là biểu tượng quyền lực của nhà nước phát xít Ý cho đến nay trở thành cơ quan ngoại giao quốc gia, Palazzo della Farnesina thực sự là một minh chứng sống động cho lịch sử phong phú và đa dạng của nước Ý!

Tòa Palazzo della Farnesina (Bộ Ngoại giao Ý) ở khu Foro Italico, Rome: công trình thiết kế từ năm 1935 do E. Del Debbio và cộng sự phụ trách

3. Dự án “Germania” (Berlin mới)

Cuộc chiến hiện tại vẫn chưa có kết quả cuối cùng, tuy nhiên, Hitler cùng với kiến trúc sư Albert Speer đã lên kế hoạch biến Berlin thành thủ đô “Welthauptstadt Germania” tráng lệ của Đệ tam Đế chế. Điểm nhấn của kế hoạch này là Đại đường Volkshalle hay Große Halle, một khán phòng mái vòm khổng lồ do Hitler đề xướng và Speer thiết kế. Theo dự tính, Volkshalle sẽ cao khoảng 290 mét với lỗ thông mái rộng 46 mét, có khả năng chứa đến 180.000 người, trở thành không gian trong nhà lớn nhất thế giới thời bấy giờ. Dưới vòm đài này, Hitler sẽ đứng trên lễ đài vàng cao lớn để tuyên bố trước đám đông. Công trình này mang ý nghĩa thần thánh hóa vị lãnh đạo và thể hiện quyền bá chủ toàn cầu của Đức Quốc xã. Ngoài ra, Speer còn quy hoạch một trục lễ hội Bắc – Nam dài 5 km với Cổng Chiến thắng cỡ lớn (dự kiến cao khoảng 120 mét) và quảng trường rộng rãi cho các cuộc diễu binh. Do chiến tranh diễn ra ác liệt nên các công trình của Germania hầu như chỉ dừng lại ở các khối bê tông thử nghiệm (như cột thử Schwerbelastungskörper tại Tempelhof) và mô hình quy hoạch mà thôi. Tuy nhiên, tham vọng về “Berlin hoàng kim” từng được thực thi triệt để theo “kế hoạch xây dựng và lao động cưỡng bức” dưới chế độ phát xít đó đã để lại dấu ấn sâu sắc trong lịch sử kiến trúc thời kỳ đó.

Albert Speer bên cạnh Hitler

Trụ bê tông Schwerbelastungskörper ở Berlin, đổ năm 1941 để thử tải cho trục cột khổng lồ “Great Hall” trong kế hoạch dự kiến Germania của Hitler

4. Zeppelinfeld Rally Grounds (Nürnberg)

Zeppelinfeld (Nuremberg Rally Grounds) là trung tâm của các cuộc Đại hội Đảng Quốc Xã trong giai đoạn 1933–1938. Tại đây, khán đài chính (Zeppelinhaupttribüne) được Albert Speer mở rộng, lấy cảm hứng từ cấu trúc Bệ thờ Pergamon cổ đại. Khán đài này nổi bật với 21 trụ cột vuông lớn, mặt ngoài được ốp đá vôi trắng, không có trang trí cầu kỳ, thể hiện phong cách “hiện đại mang hơi hướng cổ điển” của kiến trúc phát xít. Trước khán đài là quảng trường rộng lớn đủ để chứa hàng trăm ngàn quân lính tham gia chào cờ. Đặc biệt vào mỗi buổi tối diễn ra đại hội, Speer đã sử dụng hàng chục đèn pha để tạo nên “Lichtdom” (Thánh đường ánh sáng), với những cột sáng chiếu thẳng lên bầu trời đêm, khiến sân Zeppelinfeld trở nên rực rỡ và huyền bí như một không gian thiêng liêng. Hiệu ứng ánh sáng quy mô này được coi là “thánh đường ánh sáng” của phát xít nhằm thúc đẩy ý chí tập thể và tôn vinh quyền lực của Đảng cầm quyền. Các công trình tại Zeppelinfeld không chỉ mang giá trị thẩm mỹ mà còn là biểu tượng tuyên truyền mạnh mẽ nhằm chứng minh sức mạnh và kỷ luật thép của chế độ Đức Quốc xã.

Quảng trường Zeppelinfeld ở Nuremberg với khán đài diễu hành, nơi tổ chức các cuộc diễu binh rầm rộ thời Đức Quốc xã

Địa chỉ: 63/20 Lê Lai, Phường 3, Quận Gò Vấp, TP.HCM
Điện thoại: 0587878388
Email: akitek.vn@gmail.com
Website: akitek.vn
Akitek.vn là đơn vị hàng đầu chuyên tư vấn thiết kế kiến trúc, kết cấu MEP và thi công nội thất, thiết kế thi công các công trình biệt thự, nhà phố, căn hộ, chung cư và đặc biệt thiết kế trang trí văn phòng, showroom, nhà hàng, khách sạn…

Nguồn:  Kiến trúc Facist: Khi kiến trúc là công cụ chính trị