“Thiết kế không gian có thể giảm nhịp tim, huyết áp, lo âu và cải thiện hệ miễn dịch,” theo Roger Ulrich trong Healing Environments năm 1984. Sau đại dịch Covid-19, việc tìm kiếm những không gian sống và làm việc giúp cân bằng và giảm căng thẳng trở nên quan trọng hơn bao giờ hết. Giờ đây, các kiến trúc sư không chỉ tập trung vào việc “che mưa chắn nắng” cho công trình mà còn cố gắng tích hợp các yếu tố trị liệu tự nhiên vào thiết kế để nâng cao sức khỏe cả về thể chất lẫn tinh thần cho mọi người.

Tái kết nối với thiên nhiên giữa đô thị tổn thương

Trong cuộc sống hiện đại, nhất là ở những thành phố đông đúc, chúng ta vô tình bị tách khỏi môi trường xanh. Phần lớn thời gian của mình đều dành trong các tòa nhà bê tông và trước màn hình, khiến chúng ta có một “cơn đói” thiên nhiên mà không nhận ra. Nhà sinh học E.O. Wilson đã nói về biophilia – sự yêu thiên nhiên bẩm sinh của con người để cân bằng tâm lý. Kiến trúc chữa lành chính là cách đưa thiên nhiên trở lại với đời sống đô thị. Bằng việc “đưa rừng vào phố”, xu hướng này kết hợp cây xanh, ánh sáng tự nhiên và thông gió vào thiết kế để cơ thể và tinh thần được hưởng lợi từ những “liều thuốc” tự nhiên này. Nhiều nghiên cứu quốc tế cho thấy môi trường có yếu tố tự nhiên giúp cải thiện sức khỏe tinh thần, tăng năng suất làm việc và thậm chí phục hồi thể chất nhanh hơn nữa. Nói chung thì kiến trúc gần gũi với thiên nhiên không chỉ đẹp mà còn thực sự giúp chữa lành những tổn thương do nhịp sống đô thị gây ra đấy!

Healing Garden trên mái: Boston Children’s Hospital (Mỹ) Vườn xanh trên tầng thượng kết hợp ghế nghỉ, cây và hoa cỏ

Đặc biệt, trong bối cảnh hậu đại dịch, khái niệm “ngôi nhà là nơi trị liệu” ngày càng được chú trọng. Ngôi nhà, văn phòng hay bệnh viện hiện nay không chỉ cần đảm bảo an toàn và tiện nghi mà còn phải trở thành không gian trị liệu tinh thần cho con người. Các kiến trúc sư trên toàn thế giới đang nỗ lực khám phá nhiều phương pháp để đưa thiên nhiên vào không gian xây dựng – từ vườn trên mái, tường cây xanh đến hồ nước trong nhà nhằm tái kết nối con người với môi trường tự nhiên ngay giữa lòng đô thị.

Hiểu đúng về “chữa lành” trong kiến trúc

Khái niệm “kiến trúc chữa lành” có thể nghe khá mơ hồ và dễ bị hiểu nhầm như một khái niệm mang tính chất zen hay tâm linh. Tuy nhiên, thực tế đây là một khái niệm rộng lớn và mang tính đa ngành. Nó không có định nghĩa cứng nhắc hay công thức định lượng cụ thể, mà đề cập đến mọi thiết kế không gian có khả năng hỗ trợ phục hồi tinh thần cho con người. Các công trình chữa lành có thể xuất hiện dưới nhiều hình thức khác nhau: từ nhà ở, văn phòng, quán cà phê cho đến bệnh viện, nhà dưỡng lão và thiền viện… Trong đó, nhà ở được xem là loại hình quan trọng nhất vì gắn bó mật thiết và lâu dài với cuộc sống hàng ngày của mỗi người.

Vậy “chữa lành” trong kiến trúc cụ thể nghĩa là gì? Theo nghĩa Hán Việt, “chữa” tức điều trị còn “lành” tức hồi phục. Kiến trúc chữa lành hướng tới việc tạo ra môi trường sống giúp con người lấy lại trạng thái cân bằng sau những tác động tiêu cực về tâm lý và cảm xúc. Khác với liệu pháp y tế trực tiếp, liệu pháp kiến trúc tinh tế hơn thông qua tác động của ánh sáng, màu sắc, không khí, âm thanh và sự tương tác với thiên nhiên lên các giác quan để giảm stress và nâng cao sức khỏe. Ví dụ như một không gian ngập tràn ánh sáng tự nhiên cùng cây xanh có thể đem lại thái độ sống tích cực cùng cảm giác an yên giúp tâm hồn được “chữa lành” mỗi ngày.

Nghiên cứu của kiến trúc sư Roger Ulrich năm 1984 đã mở đường cho hướng tiếp cận này khi chứng minh rằng môi trường bệnh viện chứa yếu tố tự nhiên giúp bệnh nhân giảm đau đớn cũng như rút ngắn thời gian điều trị. Từ đó đến nay đã có rất nhiều bằng chứng khoa học khác củng cố niềm tin rằng kiến trúc hoàn toàn có khả năng trở thành liệu pháp hỗ trợ chữa lành bên cạnh thuốc men cùng trị liệu y khoa.

Điều quan trọng cần hiểu rõ rằng “chữa lành” trong kiến trúc không phải phương pháp trị bệnh trực tiếp; nó không thay thế bác sĩ hay dược phẩm mà đóng vai trò hỗ trợ tạo ra môi trường tối ưu cho sức khỏe tinh thần lẫn thể chất. Kiến trúc chữa lành tận dụng sức mạnh vô hình của không gian như sự dễ chịu an toàn gần gũi để con người cảm thấy thư thái từ đó kích thích quá trình tự hồi phục bên trong cơ thể họ.

Biểu đồ hoặc minh họa cho đề tài “View through a window may influence recovery from surgery”

Mô tả việc chia nhóm bệnh nhân theo view nhìn ra thiên nhiên hay chỉ thấy tường gạch, cùng với mấy chỉ số như thời gian nằm viện, nhu cầu giảm đau, v.v. Đây là phần thiết kế nghiên cứu trong bài báo khoa học gốc đó.

8 yếu tố tạo nên một không gian “chữa lành”

Vậy làm sao để biến một không gian thành nơi “chữa lành” nhỉ? Dựa trên mấy nghiên cứu và kinh nghiệm thiết kế, có 8 yếu tố chính mà mình thấy giúp tạo ra một không gian phục hồi và cải thiện sức khỏe:

Một phòng nội thất có ánh sáng tự nhiên tràn ngập qua cửa lớn cùng tông màu nhẹ, vật liệu gỗ ấm áp

• Ánh sáng tự nhiên dồi dào: Ánh sáng đúng là “vitamin” cho tinh thần. Không gian ngập tràn ánh sáng trời giúp điều chỉnh nhịp sinh học, nâng cao tâm trạng và hiệu suất làm việc. Kiến trúc chữa lành thường tận dụng cửa sổ lớn, giếng trời hay khoảng thông tầng để đưa ánh sáng tự nhiên vào sâu bên trong. Ánh sáng trời dịu nhẹ không chỉ tiết kiệm năng lượng mà còn tạo cảm giác ấm áp, khiến ta thấy kết nối với nhịp điệu ngày đêm bên ngoài.

  Không gian xanh và cây cối: Có cây cối hay vườn tược quanh nhà giúp giảm căng thẳng và tăng cảm giác hạnh phúc. Từ mảng tường phủ cây leo đến chậu cây trong nhà, mọi cách mang thiên nhiên vào đều cải thiện chất lượng không khí và làm không gian thêm sinh động. Đặc biệt, nhìn ra cảnh quan thiên nhiên như công viên hay hồ nước cũng giống như liều thuốc bổ đã được khoa học chứng minh, giúp phục hồi tinh thần nhanh hơn và giảm stress hiệu quả.

Mô phỏng tường xanh kết hợp đài phun nước nội thất. Yếu tố cây và nước mang lại âm thanh tự nhiên, không khí trong lành lý tưởng để giải tỏa căng thẳng và tạo sự thư thái

• Yếu tố nước và âm thanh tự nhiên: Nước mang lại cảm giác yên bình và dễ chịu đặc biệt. Tiếng nước chảy róc rách từ đài phun hay hồ cảnh trong nhà giúp xoa dịu tâm trí, giảm căng thẳng và tăng cường thư giãn. Trong kiến trúc chữa lành, người ta thường dùng thác nước mini, bể cá, hồ sen… không chỉ để làm mát mà còn tạo ra âm thanh thiên nhiên êm tai, át đi tiếng ồn cơ khí. Thêm vào đó là tiếng chim hót líu lo hay lá cây xào xạc cũng rất được khuyến khích nữa đấy!

Thiết kế nổi bật với hệ thống khu vườn mái, hành lang cây xanh và mặt nước tích hợp

• Không khí trong lành và thông gió đóng vai trò quan trọng đối với sức khỏe hô hấp và tinh thần. Một không gian “chữa lành” cần đảm bảo hệ thống thông gió hiệu quả, tối ưu hóa sự đối lưu không khí tự nhiên nhằm loại bỏ các tác nhân ô nhiễm tích tụ bên trong. Các vật liệu hoàn thiện nội thất cũng nên được lựa chọn kỹ lưỡng để tránh phát thải các chất khí độc hại như VOC, formaldehyde…, giúp duy trì bầu không khí trong sạch. Nghiên cứu đã chỉ ra rằng, ô nhiễm không khí trong nhà có thể gây mệt mỏi và giảm hiệu suất làm việc; do đó, kiến trúc sư rất chú trọng đến việc thiết kế cửa sổ, giếng trời, khoảng thông thoáng cùng với các mảng xanh lọc không khí như tường cây để tạo ra một môi trường sống gần gũi với thiên nhiên. Không khí càng tươi mới thì con người càng tỉnh táo và dễ chịu hơn.

  Kiểm soát tiếng ồn và tạo không gian yên tĩnh là một yếu tố quan trọng trong việc bảo vệ hệ thần kinh khỏi tình trạng quá tải. Tiếng ồn từ giao thông và máy móc khi xâm nhập vào không gian sống có thể làm gia tăng mức độ căng thẳng. Do đó, kiến trúc chữa lành chú trọng đến việc cách âm và tạo ra sự yên tĩnh bằng cách sử dụng vật liệu tiêu âm, bố trí các không gian đệm, thác nước hoặc âm nhạc nhẹ để giảm thiểu tiếng ồn. Như đã đề cập trước đó, thay thế tiếng ồn cơ học bằng âm thanh tự nhiên như nước chảy hay chim hót là một giải pháp tuyệt vời.

• Màu sắc nhẹ nhàng và trị liệu có vai trò quan trọng trong việc tác động đến tâm lý con người. Trong lĩnh vực kiến trúc chữa lành, các bảng màu thường được lựa chọn là những tông màu nhẹ nhàng và tự nhiên như xanh lá dịu, xanh da trời nhạt, trắng kem, be và nâu nhạt. Những gam màu này mang lại cảm giác thư giãn, an toàn và ấm áp, tương tự như khi hòa mình vào thiên nhiên. Việc phối hợp màu sắc hài hòa có thể giúp kiểm soát cảm xúc của con người, làm cho tâm trí trở nên bình ổn hơn và từ đó hỗ trợ quá trình hồi phục sức khỏe diễn ra nhanh chóng hơn. Ngược lại, những gam màu quá chói hoặc có độ tương phản mạnh thường bị hạn chế sử dụng vì dễ gây kích thích và bất an.

• Vật liệu tự nhiên, thân thiện: Chất liệu sử dụng trong không gian đóng vai trò quan trọng trong việc tạo hiệu ứng chữa lành. Xu hướng hiện nay ưu tiên sử dụng các vật liệu tự nhiên như gỗ, tre, mây, đá và gạch đất nung thay vì các vật liệu nhân tạo lạnh lẽo. Bề mặt gỗ mộc mạc hay viên đá thô mang lại cảm giác gần gũi và ấm áp, khơi dậy ký ức về thiên nhiên và từ đó trấn an tinh thần người sử dụng. Hơn nữa, vật liệu tự nhiên thường chứa ít hóa chất độc hại hơn, góp phần cải thiện chất lượng không khí. Các nghiên cứu thiết kế nội thất cho thấy rằng việc bao quanh mình bằng những vật liệu hữu cơ giúp giảm căng thẳng và cải thiện tâm trạng do con người cảm thấy được kết nối với thiên nhiên. Một chiếc ghế gỗ, tấm thảm cói hay bức tường đá thô không chỉ đơn thuần là đồ trang trí mà còn là một “liệu pháp” tâm lý tinh tế.

Tấm panel âm thanh bằng vật liệu tái chế tre và polyeste, bố trí trên tường hoặc trần, thể hiện giải pháp kỹ thuật để giảm tiếng vang và tạo cảm giác yên tĩnh cho người sử dụng

• Yếu tố cuối cùng nhưng không kém phần quan trọng trong thiết kế là triết lý tối giản và nhân văn. Kiến trúc chữa lành thường áp dụng phong cách tối giản, loại bỏ những chi tiết thừa để tạo ra không gian thoáng đãng và gọn gàng. Sự tối giản giúp giảm kích thích thị giác, tránh gây rối loạn tâm trí, đồng thời nhấn mạnh vào công năng và sự tiện nghi cho người sử dụng. Ngoài ra, không gian được thiết kế với tinh thần nhân văn, đề cao sự tương tác giữa con người với nhau bằng cách bố trí nhiều góc nghỉ ngơi thư giãn, góc thiền định hoặc tận dụng hướng nhà và hướng gió phù hợp với khí hậu địa phương. Tất cả nhằm tạo nên một nơi mà con người cảm nhận được sự an toàn và thoải mái ngay khi bước vào. Như kiến trúc sư Juhani Pallasmaa từ Phần Lan từng nhấn mạnh, kiến trúc tác động lên đa giác quan của con người chứ không chỉ riêng thị giác; do đó một không gian tốt sẽ nuôi dưỡng các giác quan ấy một cách tinh tế để đem lại trải nghiệm chữa lành sâu sắc.

Một khu vườn trên tầng cao dành cho bệnh nhi, người nhà và nhân viên – Healing garden này cung cấp không gian xanh trên mái, cây cỏ và bóng mát kết hợp ghế nghỉ, giúp giảm căng thẳng và mang lại sự thư giãn cho bệnh nhân và người chăm sóc

Địa chỉ: 63/20 Lê Lai, Phường 3, Quận Gò Vấp, TP.HCM
Điện thoại: 0587878388
Email: akitek.vn@gmail.com
Website: akitek.vn
Akitek.vn là đơn vị hàng đầu chuyên tư vấn thiết kế kiến trúc, kết cấu MEP và thi công nội thất, thiết kế thi công các công trình biệt thự, nhà phố, căn hộ, chung cư và đặc biệt thiết kế trang trí văn phòng, showroom, nhà hàng, khách sạn…

Nguồn: “Kiến trúc chữa lành”: Xu hướng nhân văn của đô thị hóa tương lai